Blisko pięćdziesiąt kobiet wpatrzonych w obiektyw. Są wśród nich zdolne amatorki i przyszłe gwiazdy. Młodsze i starsze, malarki i rzeźbiarki. Polki, Francuzki, Szwajcarki, Amerykanki, Szwedki…
To chyba najbardziej rozpoznawalna fotografia studentek paryskiej Académie Julian. Została wykonana około 1885 roku i przedstawia kobiety uczęszczające do pracowni Tony’ego Roberta-Fleury’ego. Jedna z odbitek zachowała się w albumie z pamiątkami po Annie Bilińskiej przechowywanym w Bibliotece Jagiellońskiej – szczególnie cenna, bo z podpisami części uczennic na marginesach.
Do Académie Julian zapisywały się artystki z całej Europy, Stanów Zjednoczonych, Kanady. W książce Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki pisałam:
„To mniej więcej równolatki Dulębianki, czasem trochę młodsze lub starsze. Zazwyczaj mają już za sobą kilka lat nauki na innych kursach. Spędzają razem dużo czasu, także poza pracownią. Pozują sobie nawzajem do portretów, wyjeżdżają wspólnie na wycieczki, niekiedy mieszkają w tym samym pensjonacie. Konopnicka jeszcze w 1901 roku napisze, że Maria chciałaby wrócić do Paryża, bo »ma tam dużo koleżanek«.
Bilińska także dobrze się czuje w ich towarzystwie. Raz zanotuje w dzienniku: »Po południu zostaje tylko kilka panien. Dokazujemy. Projekt balu kostiumowego. Zanim co będzie, ja z włosów robię sobie wąsy, zarzucam niedbale na ramiona palto, robię minę, kapelusz na bakier i pozuję tak na stole. Panny zachwycone, rysują mnie przez dwie godziny«, innego dnia: »Żarty koleżanek. Mam szczęście do nich. Lubią mnie wszystkie«. Maria Baszkircew nawiązuje kilka miłych znajomości, ale przeszkadzają jej różne intrygi i rywalizacja między studentkami”.
Baszkircew, zmarła młodo Rosjanka, uczyła się w Académie Julian kilka lat wcześniej niż Bilińska i Dulębianka. Wydany po jej śmierci dziennik (przeł. Helena Duninówna) daje jednak dobry wgląd w atmosferę panującą w pracowni.
„Nabieram trochę ich »fasonu« artystycznego. W pracowni wszystko znika: nie ma się ani nazwiska, ani rodziny, nie jest się córką swej matki; jest się samą sobą, indywidualnością i ma się przed sobą tylko sztukę – nic więcej! Ma się uczucia zadowolenia, wolności, dumy! Nareszcie jestem taka, jaką chciałam być od dawna” – wyznawała zaledwie po kilku dniach nauki.
Grupowe zdjęcia wykonywano na pamiątkę dla studentek i profesorów. Na przykład w grudniu 1877 roku Baszkircew zapisała: „Urządziłyśmy składkę, aby ofiarować panu Robert Fleury i Julianowi fotografię pracowni”.
W przypadku wspomnianej odbitki z Biblioteki Jagiellońskiej nie mamy wątpliwości, gdzie znajduje się Bilińska – jej postać oznaczono krzyżykiem. Podczas pracy nad książką starałam się dociec, czy do zdjęcia pozowała także Dulębianka. Przy okazji udało mi się rozpoznać kilka innych malarek.
Jak to zrobić?
Zaczęłam od analizy podpisów. Moją uwagę od razu przykuły nazwiska znanych uczennic Académie Julian: Madeleine Zillhardt, Anny Klumpke czy Amélie Beaury-Saurel. Oczywiście zachowały się ich portrety i zdjęcia, dlatego bez większych trudności odnalazłam je potem na zdjęciu.
Potem wśród autografów znalazłam w prawym górnym rogu zamaszysty podpis „Maria Dulęba”. Zestawiłam zachowane wizerunki Dulębianki ze zdjęciem grupowym, przyglądałam się każdej twarzy, fryzurze, sukni. Nie mam całkowitej pewności, ale prawdopodobnie ją wypatrzyłam.
Na tę samą fotografię natknęłam się także w katalogu cyfrowym waszyngtońskiej Biblioteki Kongresu, w kolekcji związanej z amerykańską fotografką Frances Benjamin Johnston, która studiowała w Académie Julian. Założyłam, że musi się w takim razie znajdować w grupie uczennic. Po Johnston pozostało wiele fotograficznych portretów i autoportretów, co znacznie ułatwiło mi identyfikację.
Tyle zrobiłam podczas pracy nad Samotnicą. Wtedy nie potrzebowałam więcej informacji. Zaciekawiło mnie jednak, kogo jeszcze można znaleźć wśród sfotografowanych kobiet, i zdziwiło, że nikt jeszcze takich badań nie zrobił. A ja takie śledztwa uwielbiam.
Dalsza, bardzo żmudna i pracochłonna analiza pozwoliła mi zidentyfikować z dużym prawdopodobieństwem prawie połowę uczennic. Starałam się odczytać pozostałe autografy. Sprawdzałam, jakie jeszcze malarki uczyły się w Académie Julian około 1885 roku. Przeglądałam katalogi i opracowania poświęcone artystkom w Paryżu.
W niektórych przypadkach jestem właściwie pewna – gdy zgadza się zarówno podpis, jak i wygląd danej studentki, oraz oczywiście czas pobytu w Paryżu. Czasem musiałam się jednak opierać na przypuszczeniach.
Zaczęłam ten tekst kilka miesięcy temu. Do skończenia zmobilizowała mnie ostatnio wystawa „Przesilenie. Malarstwo Północy 1880-1910” w Muzeum Narodowym w Warszawie. Gdy zobaczyłam na niej autoportret Miny Carlson-Bredberg, przypomniałam sobie tę fotografię i paryskie koleżanki Dulębianki.
I jeszcze jedna ważna uwaga na koniec. Zillhardt i Klumpke interesowały mnie także z powodu swoich wyborów – obie znalazły wśród malarek życiowe partnerki. Podczas pracy nad biografią Dulębianki uderzyło mnie, jak wiele takich par, „małżeństw bostońskich”, formowało się w Académie Julian. Kilka przykładów znajdziecie poniżej. Ale to temat na inny, obszerniejszy artykuł…
Anna Bilińska
Anna Bilińska (1854-1893) – jedna z najważniejszych polskich malarek końca XIX wieku i jedna z pierwszych Polek studiujących malarstwo w Paryżu. Do Francji wyjechała w 1882 roku w towarzystwie Zofii Stankiewiczówny, koleżanki z kursu w warszawskiej pracowni Wojciecha Gersona, oraz jej matki. Po studiach pozostała w Paryżu, gdzie w 1889 roku została nagrodzona srebrnym medalem na wystawie światowej za Autoportret z paletą.
Maria Dulębianka
Maria Dulębianka (1858-1919) – w tamtym momencie młoda malarka, później także emancypantka, feministka, działaczka społeczna, życiowa towarzyszka Marii Konopnickiej… W Académie Julian uczyła się w latach 1884-1886. Na kartach dziennika Bilińskiej pojawia się tylko przelotnie – jako „dobra Dulębianka” odwiedzającą ją w nieszczęściu. W Paryżu odnosiła mniejsze i większe sukcesy, co chętnie opisywała polska prasa.
Z listu matki Dulębianki do Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie wiemy jednak, że z trudem wiązała koniec z końcem. Maria Dulębina prosiła o zakupienie obrazów córki, która „znajduje się w Paryżu w najprzykrzejszym położeniu. Wśród nauki nie może nic zgoła pozbywać, ponieważ robią tylko ciągłe studia – i w chwili, gdzie przecie jakąś przyszłość ustalić by sobie mogła, walczyć musi z niedostatkiem”.
Madeleine i Jenny Zillhardt
Madeleine Zillhardt (1863-1950) – francuska malarka, partnerka szwajcarskiej artystki Louise Catherine Breslau, siostra Jenny Zillhardt (1857-1939) – kolejnej uczennicy Académie Julian, której podpis możemy odnaleźć na marginesie fotografii Bilińskiej (nie udało mi się jednak zlokalizować jej na zdjęciu).
Zillhardt i Breslau na pewno bliżej zaprzyjaźniły się z Dulębianką. W Instytucie Sztuki PAN zachowała się pocztówka z 1893 roku z wiadomością od Madeleine, w której malarka zaprasza Marię do Paryża: „Breslau byłaby bardzo rada, gdyby Pani dzieliła ze mną jej mieszkanie podczas jej miesięcznej nieobecności od 10 grudnia do 10 stycznia. Zdaje się, że ubiegłej zimy w Zurychu proponowała to już Pani, ale Pani odmówiła” (za transkrypcję i przekład dziękuję dr Karolinie Czerskiej).
Amélie Beaury-Saurel
Amélie Beaury-Saurel (1849-1924) – francuska malarka urodzona w Barcelonie. W 1895 roku poślubiła założyciela Académie Julian, Rodolphe’a Juliana. W tym okresie zaczęła także kierować pracownią dla kobiet.
Anna Elizabeth Klumpke
Anna Elizabeth Klumpke (1856-1942) – amerykańska malarka, partnerka i biografka Rosy Bonheur (jednej z najsłynniejszych artystek swojej epoki, pierwszej Francuzki odznaczonej Legią Honorową), siostra astronomki Dorothei, lekarki Augusty i skrzypaczki Julii.
Elisabeth Czapek
Elisabeth Czapek (1860-1949) – szwedzka malarka i miniaturzystka, córka pochodzącego z Czech kompozytora i dyrygenta Josefa Čapka.
Elizabeth Jane Gardner
Elizabeth Jane Gardner (1837-1922) – amerykańska malarka znana z przedstawień wyidealizowanych bohaterów w stylu Williama-Adolphe’a Bouguereau: uroczych dzieci, delikatnych dziewcząt, młodych chłopców.
Gardner, starsza o pokolenie od Bilińskiej czy Dulębianki, studiowała w Académie Julian w latach 70. dziewiętnastego wieku. Później była jednak związana ze szkołą jako narzeczona jednego z profesorów, właśnie Bouguereau (para wzięła ślub w 1896 roku) – jej obecność na zdjęciu wydaje się więc uzasadniona.
Frances Benjamin Johnston
Frances Benjamin Johnston (1864-1952) – amerykańska fotografka, jedna z pierwszych fotoreporterek, autorka zdjęć portretowych wielu znanych osób, m.in. Marka Twaina, czołowej sufrażystki Susan B. Anthony czy córki prezydenta Alice Roosevelt.
Augusta Roszman
Augusta Roszmann (1859-1945) – belgijska malarka. W Académie Julian uczyła się od 1883 roku. Podczas studiów poznała Szwajcarkę Louise Amans, z którą zamieszkała w 1895 roku w Bazylei. Amans zmarła dwa lata później, Roszmann pozostała jednak w tym mieście przez kolejne kilkadziesiąt lat. Malowała przede wszystkim portrety oraz udzielała prywatnych lekcji rysunku.
Louise Amans
Louise Amans (1860-1897) – szwajcarska malarka. Ostatnie dwa lata życia mieszkała w rodzinnej Bazylei z Augustą Roszmann poznaną podczas studiów w Académie Julian.
Lyle Durgin
Lyle Durgin (1845-1904) – amerykańska malarka, siostra artystki Harriet Thayer Durgin, z którą dzieliła pracownię i w Paryżu, i później w Bostonie. Podczas paryskich studiów wspólnie podróżowały latem po Europie, przywożąc z wędrówek po Francji, Anglii i Szwajcarii liczne szkice i studia. Po powrocie do Bostonu specjalizowała się w portretach elity miasta i środowiska literackiego.
Mary Alexander Park
Mary Alexander Park (1850-1920) – urodzona w Szkocji artystka, związana z Tasmanią (dokąd przeprowadzili się jej rodzice, gdy była dzieckiem) oraz z Dunedin w Nowej Zelandii (gdzie rozpoczęła edukację artystyczną).
Po studiach w Paryżu przeniosła się do Szkocji wraz z poznaną w Académie Julian malarką Margaret (Madge) Ross. W 1911 roku wróciła do Nowej Zelandii.
Mina Carlson-Bredberg
Mina Carlson-Bredberg (1857-1943) – szwedzka malarka, autorka przede wszystkim portretów i kameralnych scen rodzajowych. Po rozwodzie z pierwszym mężem przeniosła się do Paryża, by podjąć naukę w Académie Julian.
Carina Rech zamieściła w książce Becoming Artists: Self-Portraits, Friendship Images and Studio Scenes by Nordic Women Painters in the 1880s reprodukcję rysunku Miny Bredberg z 1884 roku, który przedstawia wnętrze pracowni. Pod spodem artystka zanotowała kilka uwag na temat koleżanek. Annę Bilińską nazwała „najlepszą studentką”, a Emmeline Deane – „drugą najlepszą”.
Marie-Louise Bion
Marie-Louise Bion (1858-1939) – szwajcarska malarka. Edukację artystyczną zaczęła w Szkole Przemysłu Artystycznego (Kunstgewerbeschule) w Zurychu. Do Paryża wyjechała wspólnie ze swoją towarzyszką życiową Caroline von Muralt, która wspierała finansowo jej karierę. Malowała przede wszystkim portrety i sceny rodzajowe.
Amélie Lundahl (?)
Amélie Lundahl (1850-1914) – fińska artystka, znana szczególnie z obrazów malowanych w Bretanii i Normandii. Należała do pierwszych Finlandek studiujących sztukę w Paryżu, gdzie wynajęła pracownię wspólnie z malarką Marią Wiik; wcześniej uczyła się w Helsinkach i Sztokholmie.
Lundahl studiowała w Académie Julian na przełomie lat 70. i 80. dziewiętnastego wieku, ale później pozostała we Francji jakiś czas. W wykazie artystów biorących udział w Salonie Artystów Francuskich w 1885 roku podano jeszcze jej paryski adres. Wydaje się więc możliwe, że pojawia się na pamiątkowym zdjęciu z tego roku.
Ellen Day Hale (?)
Ellen Day Hale (1855-1940) – amerykańska malarka impresjonistyczna i graficzka, partnerka Gabrielle de Veaux Clements, także studentki Académie Julian. Jak pisze Tracy Fitzpatrick w artykule Ellen Day Hale: Painting the Self, Fashioning Identity („Woman’s Art Journal”, 2010), Hale w listach wymieniała wśród koleżanek z paryskich studiów m.in. Bilińską i Klumpke. Wcześniej uczyła się w Pennsylvania Academy of the Fine Arts.
Gabrielle de Veaux Clements (?)
Gabrielle de Veaux Clements (1858-1948) – amerykańska artystka zajmująca się malarstwem impresjonistycznym i grafiką, życiowa towarzyszka Ellen Day Hale. Podobnie jak jej partnerka, uczyła się w Pennsylvania Academy of the Fine Arts i Académie Julian.
Razem z Hale wiele podróżowała, między innymi po Europie i Stanach Zjednoczonych. Lato spędzały na Cape Ann w stanie Massachusetts, współtworząc tamtejszą kolonię artystyczną Folly Cove.
Emmeline Deane (?)
Emmeline Deane (1858-1944) – brytyjska malarka, autorka Portretu Anny Bilińskiej w żałobie. Mina Carlson-Bredberg uważała ją za „drugą najlepszą studentkę” Académie Julian, zaraz po Bilińskiej. Specjalizowała się w portretach. Na marginesie można znaleźć wyraźny podpis artystki „E. Deane”, ale nie zdołałam zidentyfikować jej na zdjęciu.
Kto jeszcze?
Udało mi się rozszyfrować jeszcze kilka autografów. Porównując bardziej czytelne nazwiska z listą studentek Académie Julian oraz przeszukując zbiory Biblioteki Narodowej Francji, ustaliłam, że na fotografii Bilińskiej podpisały się m.in. Szwajcarka Constance Hügli (1849-1937) oraz Francuzki: siostry Marie Fresnaye (1856-1936) i Hélène Fresnaye (1865-1925), Adèle Constantin, Eléonore Alice Poitevin, Marie Bironneau-Dupré oraz Marguerite Brémont.
Niestety nie dotarłam do podobizn tych mniej znanych artystek. Tożsamość wielu kobiet, które widzimy na fotografii, wciąż pozostaje zagadką.
Podczas pracy nad tekstem korzystałam m.in. z następujących opracowań:
Berufswunsch Malerin. Elf Wegbereiterinnen der Schweizer Kunst aus 100 Jahren, Hg. Daniel Studer, Schwellbrunn 2020.
Catherine Fehrer, The Julian Academy. Paris 1868-1939, New York 1989.
Tracy Fitzpatrick, Ellen Day Hale: Painting the Self, Fashioning Identity, „Woman’s Art Journal” 2010, vol. 31, no. 1.
Graham Stuart Park, Mary Alexander Park. Portrait of the Artist, Kerikeri 2020.
Charles Pearo, Elizabeth Jane Gardner and the American Colony in Paris. “Making Hay while the Sun Shines” in the Business of Art, „Winterthur Portfolio” 2009, vol. 43, no. 4.
Carina Rech, Becoming Artists: Self-Portraits, Friendship Images and Studio Scenes by Nordic Women Painters in the 1880s, Gothenburg 2021.
Overcoming All Obstacles. The Women of the Académie Julian, ed. by Gabriel P. Weisberg, Jane B. Becker, Rutgers University Press 1999.
